Dhuna është një dukuri që ka qenë gjithmonë pjesë e jetës njerëzore, por forma dhe shkaqet e saj kanë evoluar në varësi të kohës dhe kontekstit social. Dhuna mund të përkufizohet si përdorimi i forcës ose ndikimi ndaj një tjetri për ta dëmtuar fizikisht, emocionalisht ose psikologjikisht. Kjo përfshin një gamë të gjerë veprimesh, që nga dhuna fizike, si goditjet, deri te dhuna verbale dhe psikologjike, ku përfshihet kërcënimi dhe abuzimi emocional.
Llojet e dhunës:
· Dhuna fizike: Ndikon drejtpërdrejt mbi trupin e tjetrit përmes goditjeve ose dëmtimeve fizike.
· Dhuna psikologjike dhe emocionale: Shprehet përmes kërcënimeve, poshtërimeve dhe manipulimeve emocionale që synojnë të kontrollojnë ose dëmtojnë psikologjikisht një person.
· Dhuna seksuale: Çdo akt seksual i detyruar ose i padëshiruar.
· Dhuna verbale: Përdorimi i fjalëve për të fyer, denigruar ose abuzuar dikë.
Zanafillat e sjelljeve të dhunshme:
Pse individët i shfaqin sjelljet e dhunshme? Ka disa teori për origjinën e dhunës, që përfshijnë faktorë biologjikë, psikologjikë dhe socialë.
· Faktorët biologjikë: Ka studime që sugjerojnë se disa individë mund të kenë predispozita gjenetike për agresivitet dhe dhunë. Po ashtu, mungesa ose çekuilibrimi i disa kimikateve në tru, si serotonina ose dopamina, mund të rrisin tendencën për të shfaqur sjellje agresive.
· Faktorët psikologjikë: Përvoja të hershme të dhunës ose trauma të pazgjidhura mund të kontribuojnë në zhvillimin e sjelljeve të dhunshme. Fëmijët që janë rritur në ambiente ku dhuna është normale, mund ta përvetësojnë atë si sjellje të pranueshme.
· Faktorët socialë: Normat kulturore dhe përvojat sociale mund të ndikojnë thellë në formësimin e sjelljeve. Dhuna mund të shfaqet si reagim ndaj ndjenjave të pafuqisë, mungesës së kontrollit apo stresorëve të fortë socialë si papunësia dhe varfëria.
Ndikimi i përkatësisë gjinore:
A ka lidhje midis përkatësisë gjinore dhe dhunës? Hulumtimet tregojnë se burrat dhe gratë kanë përvoja të ndryshme lidhur me dhunën, si viktima dhe si kryerës.
· Burrat: Tradicionalisht, burrat janë më të predispozuar të përdorin dhunën fizike për shkak të stereotipeve gjinore që u imponojnë sjellje agresive, si përforcimi i idesë së “burrërisë” dhe nevojës për dominim. Dhuna shpesh përdoret si mjet për të demonstruar forcën ose autoritetin.
· Gratë: Ndërsa gratë mund të jenë më të përfshira në dhunën psikologjike dhe emocionale. Dhuna ndaj grave shpesh vjen si rezultat i padrejtësive sociale dhe varësisë ekonomike ose emocionale. Në shumë kultura, gratë janë viktima të dhunës familjare dhe seksuale në përmasa më të mëdha.
Faktorët socialë dhe kontekstualë që nxisin dhunën:
· Familja dhe edukimi: Familjet e dhunshme shpesh shërbejnë si baza për krijimin e sjelljeve të ngjashme te fëmijët. Fëmijët që rriten në familje ku dhuna është e zakonshme, kanë më shumë mundësi të adoptojnë të njëjtat sjellje si të rritur.
· Stresorët socialë: Varfëria, papunësia, mungesa e mundësive, apo izolimi social janë faktorë që mund të rrisin tendencat për dhunë. Kur individët ndihen të shtypur ose të pafuqishëm, dhuna mund të shihet si e vetmja mënyrë për të fituar kontroll ose për të shprehur frustrimet e tyre.
· Normat kulturore: Në disa kultura, dhuna mund të legjitimohet dhe të jetë pjesë e normave sociale. Për shembull, nënvlerësimi i grave ose trajtimi i tyre si prona mund të çojë në raste të shpeshta të dhunës ndaj tyre.
Shenjat e hershme të rrezikut:
Njohja e shenjave të hershme është kritike për të parandaluar dhunën para se ajo të eskalojë. Shenjat e hershme mund të përfshijnë:
· Rritja e tensionit dhe ankthit të një individi.
· Sjellje të papritura ose agresive, qofshin verbale ose fizike.
· Tendenca për të izoluar ose distancuar nga të tjerët.
· Prirje për të shfaqur xhelozi ose kontroll ekstrem ndaj partnerit.
Strategjitë për parandalim dhe ndërhyrje:
· Ndërgjegjësimi dhe edukimi: Programet edukative për të rinjtë dhe komunitetet mund të ndihmojnë në ndryshimin e perceptimeve dhe sjelljeve që çojnë në dhunë. Ligjërata do të përqendrohet në mënyrat si edukimi mund të parandalojë sjelljet e dhunshme.
· Kërkimi i ndihmës: Viktimat e dhunës shpesh hezitojnë të kërkojnë ndihmë për shkak të turpit, frikës ose mungesës së besimit. Diskutimi do të trajtojë rëndësinë e krijimit të një rrjeti mbështetës dhe të hapur për të ndihmuar viktimat të dalin nga cikli i dhunës.
· Krijimi i komuniteteve të sigurta: Për të ndihmuar parandalimin e dhunës, është thelbësore të krijohen hapësira ku individët ndihen të sigurt dhe të mbrojtur, qoftë fizikisht apo emocionalisht.
Faktorët e dhunës
Dhuna është një fenomen kompleks që nuk lind në izolim, por është rezultat i ndërveprimit të faktorëve psikologjikë, socialë, gjinorë dhe kontekstualë. Për të kuptuar se si dhe pse individët shfaqin sjellje të dhunshme, është e rëndësishme të analizojmë aspektet e personalitetit, zhvillimit, atashimit, si dhe çrregullimet mendore. Gjithashtu, eksperimentet e famshme të psikologjisë si ato të Albert Bandura-s (kukullat Bobo), Philip Zimbardo-s (eksperimenti i burgut të Stanford-it), dhe Stanley Milgram-it (eksperimenti i bindjes), ofrojnë njohuri të vlefshme për rolin e mjedisit dhe ndikimin social mbi sjelljet agresive.
1. Faktorët psikologjikë që kontribuojnë në dhunë:
Teoritë e personalitetit dhe zhvillimit:
· Teoria psikoanalitike e Freud-it: Konfliktet e pavetëdijshme dhe përdorimi i mekanizmave mbrojtës (si zhvendosja ose racionalizimi) mund të çojnë në sjellje të dhunshme. Për shembull, individët që përballen me tensione të brendshme mund të shfaqin agresion ndaj të tjerëve si mënyrë për të shfryrë këto ndjenja.
Çrregullimet e personalitetit:
· Çrregullimi antisocial i personalitetit (ASPD): Karakterizohet nga mungesa e ndjenjës së fajit dhe pendesës, manipulimi dhe shpërfillja për të drejtat e të tjerëve. Këta individë janë të prirur për të shfaqur sjellje të dhunshme për përfitime personale.
· Çrregullimi borderline i personalitetit (BPD): Frika nga braktisja dhe paqëndrueshmëria emocionale mund të shkaktojnë shpërthime agresive, duke i bërë individët me këtë çrregullim të përjetojnë dhunë si një mekanizëm për menaxhimin e ankthit.
· Çrregullimi histrionik i personalitetit: Nevoja për vëmendje dhe sjellja dramatike mund të çojnë në akte dhune për të rimarrë fokusin e munguar nga të tjerët.
Abuzimi me substanca narkotike:
· Alkooli dhe substancat e tjera uljnë frenimin dhe rrisin impulsivitetin, duke shtuar mundësinë për akte dhune. Stimulantët si kokaina dhe amfetamina shpesh përkeqësojnë simptomat e çrregullimeve të personalitetit dhe skizofrenive, duke çuar në përshkallëzim të agresionit.
2. Faktorët socialë që kontribuojnë në dhunë:
Teoria e mësimit social:
· Albert Bandura dhe eksperimenti i kukullave Bobo: Bandura tregoi se fëmijët mësojnë sjellje të dhunshme duke imituar të tjerët, sidomos kur ata shohin që këto sjellje shpërblehen. Dhuna mund të modelohen dhe mësohen përmes shoqërimit me persona që shfaqin sjellje të dhunshme, si në familje apo komunitet.
Eksperimenti i Burgut të Stanford-it (Philip Zimbardo):
· Ky eksperiment zbuloi fuqinë e roleve shoqërore dhe presionin e mjedisit për të ndryshuar sjelljen. Studentët që luanin rolin e rojeve të burgut, përmes dinamika grupore dhe presionit të situatës, u bënë të dhunshëm ndaj “të burgosurve”. Kjo tregon se, në shumë raste, presionet sociale dhe mjedisore mund të nxisin sjellje të dhunshme.
Eksperimenti i bindjes (Stanley Milgram):
· Eksperimenti tregoi sesi individët janë të prirur të veprojnë në mënyrë të dhunshme kur janë të udhëzuar nga autoritetet. Ky është një tregues i rëndësishëm për rolin e presionit social dhe ndikimit të udhëheqësve në formimin e sjelljeve të dhunshme.
3. Faktorët gjinorë që kontribuojnë në dhunë:
Predispozitat gjinore për dhunë:
· Ka një debat të gjatë mbi rolin e gjinisë në sjelljet e dhunshme. Meshkujt, sipas disa studimeve, shfaqin më shpesh sjellje agresive të drejtpërdrejta, ndërsa femrat kanë tendencë për agresion më indirekt ose verbal. Kjo diferencë mund të lidhet me socializimin e hershëm dhe normat kulturore që i mësojnë meshkujt të jenë më fizikisht agresivë.
Teoria e atashimit e John Bowlby-t:
· Atashimi i pasigurt në fëmijëri mund të krijojë një predispozitë për dhunë si përgjigje ndaj ankthit dhe frikës nga braktisja. Kjo është veçanërisht e rëndësishme për gratë që vuajnë nga çrregullimi borderline i personalitetit, të cilat përballen me frikë të thellë nga braktisja dhe mund të shfaqin dhunë emocionale ose fizike në marrëdhëniet e tyre.
Faktorët kontekstualë që kontribuojnë në dhunë:
Roli i mjedisit dhe kontekstit:
· Rrethanat specifike të një individi, si varfëria, papunësia, dhe mungesa e qasjes në shërbime mbështetëse, mund të krijojnë kushte për rritjen e sjelljeve të dhunshme. Këto faktorë shpesh përkeqësojnë problemet ekzistuese të shëndetit mendor dhe çrregullimeve të personalitetit.
Mekanizmat mbrojtës psikologjikë:
· Projeksioni dhe mohimi janë ndër mekanizmat që individët shpesh përdorin për të justifikuar sjelljet e tyre të dhunshme. Kjo mund të përfshijë atribuimin e agresionit të tyre tek të tjerët ose refuzimin për të pranuar se sjelljet e tyre janë të dhunshme apo të dëmshme.
Lidhja mes dhunës, personalitetit dhe karakterit
Dhuna nuk është vetëm një akt i nxitur nga momenti, por shpesh rrjedh nga dinamika më të thella psikologjike dhe sociale, përfshirë karakteristikat e personalitetit dhe çrregullimet mendore. Për të kuptuar se si individët zhvillojnë sjellje të dhunshme, është thelbësore të shqyrtohen faktorët e personalitetit dhe karakterit, si dhe ndikimet e çrregullimeve të caktuara të personalitetit dhe çrregullimeve mendore, si ato antisociale, borderline, histrionike dhe skizofrenia. Abuzimi me substanca narkotike gjithashtu luan një rol të rëndësishëm në nxitjen dhe përkeqësimin e sjelljeve të dhunshme.
Roli i personalitetit dhe karakterit në sjelljet e dhunshme
Personaliteti është një konstrukt i përbërë nga modelet e mendimit, ndjenjave dhe sjelljeve që përcaktojnë secilin individ. Faktorë të tillë si neuroticizmi, ekstroversia, dhe impulsiviteti mund të ndikojnë në mënyrën se si individët përballen me stresin dhe konfliktet, dhe kjo ndikon në prirjen për sjellje të dhunshme.
· Impulsiviteti dhe kontrolli i dobët i impulseve: Individët që kanë vështirësi në kontrollimin e impulseve mund të jenë më të prirur për veprime të dhunshme, veçanërisht kur përballen me sfida emocionale ose konflikte sociale.
· Neuroticizmi dhe reaktiviteti emocional: Ky faktor lidhet me tendencën për të përjetuar emocione negative si ankthi dhe zemërimi. Individët me nivele të larta neuroticizmi mund të reagojnë në mënyrë agresive ndaj situatave të stresuese.
Karakteri përfaqëson sistemet e vlerave dhe moralit që individi ndjek. Njerëzit me një sistem të fortë vlerash dhe etikë zakonisht kanë më pak gjasa të përfshihen në sjellje të dhunshme, edhe në rrethana të vështira. Nga ana tjetër, një karakter i paformuar ose moralitet i ulët mund të çojë në racionalizim të dhunës.
Shenjat e hershme të rrezikut dhe mekanizmat mbrojtës:
Mekanizmat mbrojtës janë procese psikologjike që individët përdorin për t’u mbrojtur nga ndjenjat e dhimbshme ose të papërballueshme. Në kontekstin e dhunës, disa prej mekanizmave mbrojtës mund të maskojnë sjelljet e dhunshme që janë në zhvillim:
· Mohimi: Individët mund të refuzojnë të pranojnë që kanë prirje dhune ose që sjelljet e tyre janë problematike.
· Zhvendosja: Një individ mund të transferojë agresionin e tij nga një burim i vërtetë i tensionit (shefi ose autoriteti) te dikush më i dobët (familjarët ose miqtë).
· Racionalizimi: Individët justifikojnë dhunën e tyre duke pretenduar se ajo është e domosdoshme ose e drejtë për situatën në të cilën ndodhen.
Rëndësia e evidentimit të hershëm: Njohja e këtyre mekanizmave mbrojtës është thelbësore për të kuptuar sjelljet e dhunshme në fazat e para. Njerëzit që përdorin këto mekanizma janë në rrezik të mos adresojnë emocionet dhe konfliktet e tyre të brendshme, duke rritur mundësinë që ata të shfaqin sjellje dhune më vonë.
Strategjitë për parandalim dhe ndërhyrje përmes teorive dhe eksperimenteve:
Bandura dhe modelimi social pozitiv: Në mënyrë që të parandalohet dhuna, individët duhet të kenë modele të shëndetshme që demonstrojnë mënyra jo-dhunore për të menaxhuar stresin dhe konfliktet. Kjo përfshin edukimin dhe ndërgjegjësimin e fëmijëve dhe të rinjve në mënyrë që ata të mësojnë se dhuna nuk është një zgjidhje.
Roli i mekanizmave mbrojtës pozitivë: Për të shkëputur individët nga cikli i dhunës, është e rëndësishme të përforcohet përdorimi i mekanizmave mbrojtës pozitivë si:
· Sublimimi: Transformimi i energjisë agresive në sjellje produktive, si sporti ose arti.
· Identifikimi me modele pozitive: Fëmijët dhe të rinjtë duhet të kenë modele që tregojnë sjellje të drejta dhe konstruktive në situata të vështira.
Një Program për Shkëputjen nga Dhuna është një ndërhyrje e strukturuar që synon të ndihmojë individët të largohen nga sjelljet e dhunshme dhe të riintegrohen në shoqëri në mënyrë jo të dhunshme. Këto programe zakonisht janë të përshtatura për ata që kanë qenë të përfshirë në aktivitete kriminale, dhunë të lidhur me bandat, abuzim në familje ose sjellje ekstreme, dhe synojnë të adresojnë faktorët psikologjikë, socialë dhe të sjelljes që kontribuojnë në dhunë.
Komponentët Kryesorë të një Programi për Shkëputjen nga Dhuna:
1. Ndërhyrje psikologjike:
· Terapia Njohëse dhe e Sjelljes (CBT): Ndihmon individët të identifikojnë dhe të ndryshojnë modelet e mendimit të shtrembëruar që kontribuojnë në sjelljen e dhunshme. Kjo përfshin adresimin e impulsivitetit, mendimeve agresive dhe mangësive në zgjidhjen e problemeve.
· Terapia e bazuar te Trauma: Shumë individë të dhunshëm kanë një histori traume. Terapia për trajtimin e traumës ndihmon në zgjidhjen e plagëve emocionale të pazgjidhura, duke parandaluar përpetuimin e cikleve të dhunës.
· Terapia për Menaxhimin e Zemërimit: Përqendrohet në ndihmën ndaj individëve për të njohur dhe menaxhuar më mirë shkaktarët e zemërimit, duke ulur kështu rrezikun e shpërthimeve të dhunshme.
2. Rehabilitimi social:
· Angazhimi me familjen dhe komunitetin: Inkurajimi i riintegrimit pozitiv përmes mbështetjes familjare, grupeve të bashkëmoshatarëve dhe shërbimeve komunitare ndihmon në uljen e izolimit, i cili shpesh lidhet me sjelljet e dhunshme.
· Programet e mentorimit: lidhja e individëve me modele ose mentorë që janë shkëputur me sukses nga dhuna ofron udhëzime dhe frymëzim.
· Praktikat e drejtësisë restauruese: lehtësimi i dialogut midis shkelësve dhe viktimave ndihmon individët të kuptojnë pasojat e veprimeve të tyre dhe nxit përgjegjshmëri, shërim dhe riintegrim.
3. Mbështetja arsimore dhe profesionale:
· Zhvillimi i aftësive: programet ofrojnë burime arsimore dhe trajnim profesional për të ndihmuar individët të ndërtojnë një të ardhme përtej dhunës, duke ofruar alternativa përmes punësimit ose arsimit të qëndrueshëm.
· Trajnime për aftësitë e jetës: këto programe u mësojnë individëve aftësi praktike për menaxhimin e konflikteve, stresit, marrëdhënieve dhe marrjen e vendimeve.
4. Rehabilitimi nga abuzimi me substanca:
· Programe të integruara për abuzimin me substanca: shumë sjellje të dhunshme përkeqësohen nga abuzimi me substanca. Programet e rehabilitimit që adresojnë varësinë ndihmojnë në uljen e agresionit dhe stabilizimin e sjelljeve.
5. Mbështetja e bashkëmoshatarëve dhe terapia në grup:
· Seancat e këshillimit në grup: inkurajojnë individët të ndajnë përvojat e tyre dhe të ofrojnë mbështetje për njëri-tjetrin në një mjedis të kontrolluar, duke nxitur mirëkuptim dhe shërim kolektiv.
· Rrjetet mbështetëse: grupet e mbështetjes shërbejnë si një sistem mbështetës i vazhdueshëm pas përfundimit të programit për të mbajtur sjelljen jo të dhunshme.
6. Monitorimi dhe ndjekja:
· Mentorimi dhe menaxhimi i rastit: mbështetja e vazhdueshme dhe ndjekja janë të nevojshme për të siguruar që individët të qëndrojnë të shkëputur nga sjelljet e dhunshme. Kontrollimet e rregullta me këshilltarët, oficerët e provës ose punonjësit socialë ndihmojnë në ndjekjen e përparimit dhe trajtimin e problemeve që lindin.
· Parandalimi i recidivizmit: strategjitë për të parandaluar kthimin te sjelljet e dhunshme përfshijnë një plan të gjithanshëm për të trajtuar shkaktarët, stresuesit dhe mjediset që mund të çojnë në rikthim.
7. Shënjestrimi i dhunës të bazuar në ideologji dhe identitet:
· Për ata që janë përfshirë në dhunë të motivuar nga besimet ideologjike (p.sh., grupet e dhunshme ose ekstremiste), programet shpesh përfshijnë përpjekje për deradikalizim, që synojnë të ndryshojnë sistemet e besimit përmes edukimit, dialogut dhe ekspozimit ndaj perspektivave të reja.
Programet për shkëputjen nga dhuna në praktikë:
Shembuj të tillë programesh gjenden në vendet që fokusohen në rehabilitimin e ish-anëtarëve të bandave ose ekstremistëve, si:
· Programet EXIT në vendet evropiane, që përqendrohen në largimin nga ekstremizmi i së djathtës.
· Cure Violence në Shtetet e Bashkuara trajton dhunën si një sëmundje ngjitëse, duke ofruar mentorim, ndërmjetësim për zgjidhjen e konflikteve dhe shërbime mbështetëse për individët e përfshirë në aktivitete të dhunshme.
· Programet e deradikalizimit, që synojnë rehabilitimin e individëve që kanë qenë pjesë e grupeve ekstremiste, duke u fokusuar në ndryshimin e ideologjive dhe riintegrimin e tyre në shoqëri.
Foto nga ligjërata e fundit e ciklit të ligjëratave feministe me Besana Shehaj-Latifi, e cila ligjëroi temën: “Zanafilla e dhunës, predispozitat dhe faktorët psikologjik e social.”
