Çfarë është një qytet, nëse jo reflektim i fuqisë? Një hapësirë ku trupat margjinalizohen dhe vihen në qendër. Sipas bell hooks, të jesh në margjina do të thotë të jesh pjesë e tërësisë, por jashtë trupit kryesor. Duke u mbështetur në këtë teori të hooks, hapim diskutimin mbi lidhjen ndërmjet gjinisë dhe qytetit respektivisht hapësirave publike, pasi që hapësira publike është pjesa më vitale e qytetit.
Hapësirat publike përfshijnë rrugët, parqet, sheshet, tregjet, këndet e lodrave dhe zona të tjera të qasshme për qytetarët. Megjithatë, jo të gjithë i përjetojnë këto hapësira në mënyrë të barabartë. Gratë, për shembull, shpesh përballen me barriera fizike, mungesë sigurie dhe dizajn që i përjashton.
Këto përjashtime kanë rrënjë të thella historike. Për të kuptuar se ku ndodhemi sot, duhet të kthehemi pas në kohë, në Greqinë e Lashtë, veçanërisht tek Agora, e cila shpesh konsiderohet si një nga shembujt më të hershëm dhe më të rëndësishëm të hapësirës publike. Ajo shërbente si një treg qëndror dhe si një vend takimi për qytetarët, ku zhvilloheshin aktivitete të ndryshme si tregtia, politika dhe interaksionet sociale.
Agora nuk ishte vetëm një hapësirë fizike, por gjithashtu një simbol i principeve demokratike, ku qytetarët e lirë mund të angazhoheshin në diskutime dhe të merrnin pjesë në vendimmarrje. Kjo ishte zemra e jetës politike, tregtare dhe sociale të qytetit. Por, ajo ishte gjithashtu një hapësirë e përjashtimit.
Në atë periudhë (sipas Politikës së Aristotelit) filloi të përdorej edhe nocioni i qytetarisë (citizenship).
Qytetaria, e cila i jepte të drejtën pjesëmarrjes në jetën publike, ishte rezervuar vetëm për një pjesë të vogël të popullsisë: për burrat – pronarë të tokave. Gratë, skllavët dhe të huajt ishin të përjashtuar nga këto hapësira.
Gratë, në veçanti, ishin të kufizuara në sferën shtëpiake—roli i tyre ishte në shtëpi, larg përgjegjësive dhe detyrave civile që shoqëroheshin me agorën. Ky përjashtim historik vendosi tonin për mënyrën se si hapësirat publike vazhduan të zhvillohen në shekuj si hapësira pushteti dhe dukshmërie, nga të cilat gratë u margjinalizuan.
Megjithëse e drejta për qasje në hapësirën publike tashmë është e garantuar me ligj, gratë ende përjashtohen në mënyra të tjera. Por çka është hapësira publike dhe si shihet ajo? Jo shumë vite më parë, fjala „hapësirë‟ në mënyrë strikte kishte kuptim gjeometrik, duke krijuar idenë mbi hapësirën si një sipërfaqe e zbrazët.
Me kalimin e viteve aspektin social të hapësirës filluan t’a diskutonin shume sociolog, gjeograf, urbanist dhe kritikë të arkitekturës, mirëpo i pari që propozoi se e tërë hapësira njerëzore është fundamentalisht sociale ishte Henri Lefebvre (teoricien francez). Sipas tij hapësira (sociale) është produkt (social).
Kështu hapësira e prodhuar shërben si mjet për të menduar dhe për të vepruar, ku përveç që është mjet prodhimi është gjithashtu mjet kontrolli, dominimi, pushteti thotë ai. Në shekullin e 20-të, Lefebvre prezantoi konceptin e “Të drejtës për qytetin”, i cili argumenton se të gjithë banorët—jo vetëm elitat—duhet të kenë të drejtën për të formuar dhe marrë pjesë në prodhimin e hapësirave urbane.
Idetë e Lefebvre ishin revolucionare sepse e zhvendosën fokusin te ata që ndodhen në margjina, duke kërkuar që hapësira urbane të jetë e arritshme dhe e drejtë e të gjithëve. Mbi këtë teori u zhvillua edhe urbanizmi feminist, duke argumentuar margjinalizimin e grave dhe përjashtimin e tyre historikisht nga e drejta për të formësuar dhe përdorur hapësirat publike në mënyra që përmbushin nevojat e tyre.
Dolores Hayden dhe Doreen Massey janë ndër ato që kritikuan Henri Lefebvre për qasjen e tij ndaj hapësirës urbane, duke theksuar se ai nuk e adreson në mënyrë specifike përjashtimin e grave nga “e drejta për qytetin”. Hayden vuri në dukje se Lefebvre trajton hapësirën si produkt social, por nuk përfshin analizën gjinore në diskutimin e tij. Massey, nga ana tjetër, zgjeron idetë e tij duke sfiduar qasjen e tij statike ndaj hapësirës dhe propozon që marrëdhëniet gjinore dhe pushteti të jenë thelbësore në formësimin e hapësirës.
Hayden, në esenë e saj “Si do të dukej një qytet jo-seksist?”, kritikon se si ndarja tradicionale midis shtëpisë dhe vendit të punës përforcon rolet gjinore, duke izoluar gratë në sferën private. Ajo avokon për qytete që integrojnë punën, jetën familjare dhe jetën komunitare, duke mbështetur përvojat e grave në të gjitha aspektet e jetës.
Doreen Massey, nga ana tjetër, sfidon idenë se hapësira është e pandryshueshme. Ajo argumenton se hapësira është një produkt social dhe, si e tillë, marrëdhëniet gjinore dhe dinamika e pushtetit mund ta formësojnë dhe transformojnë atë. Për Massey, hapësirat publike nuk janë thjesht aty, por të ndërtuara shoqërisht dhe të ndikuara nga konteksti historik dhe politik. Kështu, për të krijuar qytete më të barabarta, duhet të rimendojmë se si hapësirat publike u shërbejnë ose dështojnë t’u shërbejnë grave dhe grupeve të tjera të margjinalizuara.
Hayden dhe Massey kanë shkruajtur për hapësriën publike në kontekstin feminist në vitet ’80 – ‘90, ndërsa një zë i rëndësishëm më i hershëm, megjithëse pa arsimim formal në planifikimin urban, ishte Jane Jacobs. Ajo, si një nga pioneret e viteve ’50 dhe ’60, sfidoi qasjen tradicionale të planifikimit urban, të dominuar nga burrat, duke kritikuar projektet që favorizonin makinat. Edhe sot, pronari i makinës ka privilegjin të lëvizë lirshëm nëpër peizazhet urbane të krijuara për shpejtësi dhe komoditet, ndërsa ata që janë më pak të privilegjuar, shpesh gra, të moshuar apo persona me aftësi të kufizuara, lëvizin në qytete të fragmentuara dhe të pasigurta. Jacobs, si aktiviste avokoi shumë në favor të këmbësorëve, për dallim nga Robert Moses (planifikues urban në New York-un metropolitan), me të cilin e kishte edhe luftën kryesore. Kritika e saj kryesore ndaj Moses ishte edhe planifikimi i qytetit nga lartë-poshtë – pa përfshirje të komunitetit.
Koncepti i saj më interesant ishte “Eyes on the Street” ku argumentoi se një rrugë apo lagje me disa lloje të aktiviteteve e nxitë sigurinë dhe komuntietin. Kjo për arsye se në atë rast aty ndodh njëfarë lloj mbikqyrje joformale nga komuniteti. Gjithashu, ajo avokoi edhe për urbanizmin me bazë komunitetin, do të thotë planifikimi nga poshtë-lartë, e në vecanti me përfshirjen e grave duke argumentuar se ato luajnë rol kyq nëpër komunitete. Idetë e saj mbi rëndësinë e diversitetit në jetën urbane, hapësirat e vogla dhe të përziera dhe rrugët miqësore për këmbësorët krijuan një kornizë mbi të cilën u ndërtua urbanizmi feminist më vonë. Edhe pse ajo nuk e formuloi punën e saj brenda teorisë feministe, avokimi i saj për mjedise urbane gjithëpërfshirëse dhe të jetueshme mund të themi që i vendosi themelet për urbanizmin feminist modern.
Në dekadat e fundit, urbanizmi feminist morri më shumë vëmendje, me planifikues urban dhe aktivistë që punojnë për të rimarrë hapësirat publike për gratë dhe komunitetet e margjinalizuara. Një figurë kyçe bashkëkohore është Eva Kail, planifikuese urbane në Vjenë, e cila udhëhoqi projekte të rëndësishme në vitet 1990 për të inkorporuar nevojat e grave në proceset e planifikimit të qytetit. Oliwia Jackowska & María Novas Ferradás kanë shkruajtur artikullin “Who Owns Public Spaces? The Trailblazer Exhibition on Women’s Everyday Life in the City of Vienna (1991)” që dokumenton ekspozitën që trajtoi pabarazitë gjinore në hapësirat publike të Vjenës, e organizuar nga urbanistët Eva Kail dhe Jutta Kleedorfer me emrin ‘Who Owns Public Spaces? Women’s Everyday Life in the City’.
Ato tregojnë që ekspozita nxori në pah përvojat e përditshme të grave në qytet, duke theksuar se dizajni urban i atëhershëm shpesh nuk adresonte nevojat specifike të grave, veçanërisht në aspektet e mobilitetit, qasjes, dhe sigurisë. Gratë shpesh përballeshin me sfida të tilla si ndriçimi i dobët, mungesa e vendeve të përshtatshme për ulje, dhe rrugët jo të sigurta.
*Foto nga ligjërata e njëmbëdhjetë feministe,”Nga margjina në qendër: Një qytet i qëndrueshëm duhet të jetë qytet feminist”, me ligjëruese Leunita Syla.
