Në narrativat e historive kombëtare, gratë kryesisht figurojnë vetëm si shtesë e margjinalizuar e historisë, shtojcë e veçuar e ‘grave të vlefshme’ ose në disa raste si intervenime, dhe/ose si histori kompesuese për ri-kujtimin e kontributit të grave në periudhat e rëndësishme historike. Në kohën kur feminizmi bashkëkohor përvijon praktikën dhe mendimin politik përballë krizave të shumëfishta lokale dhe globale, njohja dhe vlerësimi i gjenealogjisë dhe prejardhjes së lëvizjes feministe në kontekstin tonë tejkalon ballafaqimin dhe njoftimin me ngjarjet historike.
Synimet për të gërmuar në gjenealogjitë dhe politikat e angazhimit të grave janë mbi të gjitha përpjekje për t’u tokëzuar dhe për ta formuar terrenin e përbashkët për të menduar dhe vepruar kolektivisht në çmontimin e pabarazive të shumëfishta dhe të ndërlidhura që i dominojnë realitet tona edhe sot.
Trashëgimia politike dhe aktiviste e grave në Kosovë me gjithë kompleksitetin, ndërprerjet dhe vazhdimësitë, na flet për aktivizmat e papërfunduara të praksës feministe në Kosovë. Aktivizmat, nuk janë asnjëherë lineare, të njëtrajtshme ose të vendosura në të kaluarën, por përherë në dialog me gërshetime dhe solidaritete të shumëfishta nga e kaluara dhe e tashmja. Pikënisja e këtyre synimeve për të shpalosur gjeneologjitë mund të nis me theksimi i analizës historike në aktivizmin e grave, i cili e bënë të dukshme se lëvizjet janë përherë të rrënjosura në kontekste të caktuara politike e socio-ekonomike, dhe formësohet nga konjukturat e momenteve historike.
Lëvizja e grave në Kosovë e formoi dhe artikuloi angazhimin e saj të ndërlidhur afërsisht me kontekstin e krijuar politik gjatë viteve 1990. Mobilizimi i grave në fillim ishte kryesisht reagues dhe spontan ndaj ngjarjeve të dhunshme të atyre viteve. Heqja e autonomisë së Kosovës në mars të vitit 1989 dhe suprimimi i kushtetutës së 1974i çoi në thirrjen e masave të luftës nga Federata Jugoslave që si reagim pati demonstratat masive dhe paqësore nëpër Kosovë.
Heqja e autonomisë u çimentua me një valë të re dekretesh, të njohura si “masa të dhunshme” të cilat e përshkallëzuan skajshëm situatën. Kuptimi i vërtetë i këtyre masave u shpalos vrullshëm, në shoqërinë, ekonominë, arsimin dhe kulturën e Kosovës.
Përjashtimi i qytetarëve shqipëtar nga të gjitha institucionet publike, filloi me mbylljen e shkollave, mbylljen e radio-televizionit të Prishtinës, përjashtimin masiv të punëtorve nga puna, burgosjet dhe dhunën e skajshme policore duke i zhveshur praktikisht ata nga të gjitha të drejtat elementare të garantuara deri atëherë.
Kështu, fillimi i rezistencës paqësore, ishte i shënuar me fenomenin e ri të demonstratave të shumta, të shpeshta dhe masive, si dhe me organizimin paralel të arsimit, të shëndetësisë, mediave dhe të kulturës. Gratë morën pjesë aktive në protestat kundër dhunës së ushtruar ndaj popullit shqiptar dhe u angazhuan aktivisht në organizimin e rezistencës politike dhe sistemit të shtëpi-shkollave, të shëndetësisë, mediave dhe kulturës. Disa nga gratë aktiviste hynë në debatin politik dhe hapësirën publike si protestuese për herë të parë gjatë atyre viteve, ndonjëherë vetëm si trupa në valën e madhe të protestuesve, por përherë e më shpesh si nismëtare dhe organizatore të rezistencave të shumëfishta ndaj dhunës sistematike shtetërore.
Duhet theksuar këtu se një nga kurthet më të shpeshta në përpjekjet tona për shënimin e historive dhe shpalosjen e gjenealogjive të lëvizjes feministe është homogjenizimi i kategorisë grua, i cili shpesh na çon në rrafshimin e dallimeve në përvoja dhe teje thjeshtëzimin e pabarazive dhe të strategjive mobilizuese.
Shumica e grave aktiviste gjatë asaj kohe ishin kryesisht gra nga elita intelektuale, ose gra nga shtresa e mesme, të cilat refuzuan të heqin dorë nga privilegjet e fituara në socializëm. Në lëvizjen feministe të atyre viteve ishin aktive gjithashtu gra që kishin qenë aktive politikisht në lëvizjen kombëtare Ilegalja. Ilegalja ishte një lëvizje klandestine, veprimtaria e të cilës filloi pas Luftës së Dytë Botërore deri ne fund të viteve 1990. Gjatë kësaj periudhe të gjatë aktivizimi, programi i saj politik ka ndryshuar në varësi të zhvillimeve politike brenda Kosovës në periudha të ndryshme.
Të drejtat kombëtare dhe bashkimi kombëtar me Shqipërinë ishte një nga angazhimet politike të kësaj lëvizje.
Kështu lëvizja feministe u formësua nga përvoja dhe bindje të ndryshme politike që krijuan solidaritete të reja ndoshta edhe të pazakonshme, nën dhunën sistematike. Ndërkohë që shumë gra gjetën zërin e tyre politik në këtë kohë, duhet theksuar se gjendja e rëndë ekonomike dhe dhuna sistematike e shtyu shumicën e grave të tjera edhe më thellë në domesticitetin e izolimin e shtëpisë dhe sferës private.
Kështu nën shenjën e rezistencës ndaj një regjimi të dhunshëm dhe mobilizimit për të drejta themelore qytetare lindi një lëvizje masive kombëtare ndërsa larg vëmendjes së shumicës lindi edhe lëvizja feministe. Derisa në këtë lëvizje gratë ishin të dukshme dhe të zëshme, roli i projektuar për to në rezistencës kombëtare fillimisht ishte detyrimisht ai i mbështetjes së burrave në kohërat e krizave të mëdha. Negocimi i këtij roli mbështetës dhe sfidimi i parapërcaktimeve dhe pritshmërisë ndaj grave do të merrte trajta të ndryshme përgjatë kësaj dekade.
Prezenca e shtuar publike e grave gjatë atyre viteve si mburojë e përvetësoi simbolikën e amësisë. Amësia u bë politike në momentin që gratë hynë në sferën publike dhe si identitet politik zgjodhën amësinë e cila u mobilizua për mbrojtjen e të drejtave kombëtare.
Idealizimi i amësisë në shumë shoqëri ka krijuar tabu dhe gjykime rreth përdorimit të dhunës fizike në publik, në veçanti ndaj nënave. Në këtë kontekst të dhunës së skajshme nga regjimi i Milosheviçit, aktivistet politike e kanë përdorur këtë tabu si dhe tabu të tjera rreth të qenit nënë për ta zgjeruar hapësirën e manovrimeve politike në një situatë thellësisht represive. Për më tepër, shfrytëzimi i konceptit dhe imazhit të amësisë si formë e mobilizimit të grave përshtatej gjithashtu me kornizën kombëtare dhe parafytyrimin e roleve gjinore dominuese duke mos trazuar kështu status quo-në gjinore. Gjithashtu, protestat e para të grave më 8 mars 1989 ishin organizuar kundër dhunës dhe vrasjeve të të rinjve, veçanërisht kundër vrasjeve të djemve gjatë shërbimit të detyrueshëm në ushtrinë e Federatës Jugosllave.
Përdorimi i amësisë si mburojë në shoqëritë tradicionale nënvizon gjithashtu kufizimet që gratë kanë në sferën publike në këto kontekste. Ambiguitete të tilla shpërfaqen edhe në vende të tjera ku gratë kanë synuar ta fuqizojnë veten duke shfrytëzuar pikërisht rolin i cili tradicionalisht i ka kufizuar në pjesëmarrjen e tyre në politikë.
Kjo strategji mbetet kontroverse duke qenë se në një anë i fuqizon gratë e në tjetrën përforcon stereotipat tradicionalë të feminitetit me bindjen që amësia të shndërrohet në një mburojë funksionale për gratë në sferën publike dhe politike. Përdorimi i rolit tradicional të gruas si nënë për t’iu kundërvënë politikave shtypëse tregon jo vetëm kufizimet në kontekstit shoqëror shqiptar por edhe patriarkalitetin e thellë dhe të rrënjosur të palës tjetër, si edhe strategjitë që aktivizohen për ta rezistuar atë.
Të mos harrojmë se patriarkaliteti nuk është monolitik, dhe se gratë në Kosovë në atë kohë vendosën që kryesisht t’i kundërvihen patriarkalitetit shtetëror që vinte nga regjimi shtypës i Millosheviçit, duke e heshtur pjesërisht, së paku në publik, patriarkalitetin e shoqërisë së tyre.
Edhe pse gratë aktiviste në Kosovë e njihnin mirë dhunën e dyfishtë në publiken dhe privaten e tyre dhe e kishin të vështirë të gjenin rrugën e adresimit, e cila do të krijonte më së paku ndarje dhe antagonizëm. Rrethanat politike në Kosovë mbisundonin diskursin e angazhimit politik dhe homogjenizonin ndjenjën e kauzës së përbashkët. Ky kontekst politik kishte tendenca të rrafshonte qasjet e ndryshme.
Zëri i grave në publik është dashur të jetë i sinkronizuar dhe plotësisht në përputhje me zërin dominues të politikës së ditës dhe çdo organizim jashtë këtyre kornizave shihej si ndarje apo tradheti. Siç dëshmojnë edhe përvojat nga kontekstet tjera, sidomos ato të lëvizjeve për pavarësi në ish-kolonitë dhe qeverisjen post-koloniale, interesat e grave nuk janë përherë në përputhje me ato kombëtare. Në mënyrë që gratë të bëhen subjekt politik dhe t’i përfaqësojnë vetë kërkesat e tyre politike, ato duhet të jenë të përfaqësuara jo vetëm në rrafshin simbolik të sakrificës dhe kujdesit për kombin, por edhe të përfaqësojnë veten si subjekte që flasin dhe mobilizohen për kauzat e tyre.
Duke qenë se Kosova ishte në periferi të diskutimeve feministe, vetëm një numër shumë i vogël i grave nga Kosova ishte i përfshirë në lëvizjet feministe në ish Jugoslavi. Megjithatë, edhe pse jo gjithmonë drejtpërdrejt të përfaqësuara, gratë nga Kosova ishin temë gati qendrore e diskutimeve dhe debateve në mesin e feministeve të ish-Jugosllavisë si gra të cilat duhen ‘shpëtuar nga burrat e tyre’ gjë që alienoi shumë gra shqiptare nga identifikimi me këtë lloj feminizmi.
Në përgjithësi lëvizja feministe që kishte filluar në ish-Jugosllavi në fund të viteve 1970 shihej si elitare dhe e zhvilluar ekskluzivisht në qarqet akademike të vendosura në trekëndëshin e qyteteve, si Ljublana, Zagrebi dhe Beogradi. Shmangia e përdorimit të drejtpërdrejtë të identifikimit me feminizmin përgjatë viteve të para të mobilizimit, ka të bëjë kryesisht me frikën nga veçimi dhe margjinalizimi i grave në proceset politike por edhe me pamundësinë e identifikimit me feminizmin rajonal.
Fryma feministe dhe ndihma e madhe në krijimin e organizatave të reja të grave, u mundësua edhe nga prezenca e feministeve ndërkombëtare që vinin në rajon.
Rrjetëzimi dhe solidariteti me feministe që kishin vëmendjen në rajon pas shpërthimit të luftërave në ish-Jugosllavi krijoi kontekstin e një solidariteti ndërkombëtar dhe dha një shtysë që e ndërkombëtarizoi rezistencën dhe aktivizmin e grave, i cili që nga fillimi kishte grupe të pavarura nga strukturat politike dhe partiake të kohës.
Ky lloj faktorizimi dhe përkrahja nga organizata ndërkombëtare dhe feministe forcoi po ashtu edhe ‘autoritetin e munguar’ deri atëherë për gratë në sferën politike. Ndërkohë sfidat, pengesat, kundërthëniet, që gratë aktiviste i negocionin vazhdimisht në nivelin personal dhe shoqëror gjatë atyre viteve, ishin pjesë e pandashme e përpjekjeve të tyre.
Argumenti dominues i kohës – fillimisht të drejtat kombëtare pastaj të drejtat e grave – i shpërfaqin përplasjet nëpër këto fusha të minuara të angazhimit kombëtar nëpër të cilat gratë aktiviste filluan zhvendosjen në një artikulim ku të drejtat e grave ishin të pandashme.
Motrat Qiriazi ishte një ndër organizatat e para feministe aktive kryesisht në zonat rurale, ndërsa në vitin 1993, gratë në Prishtinë krijuan një hapësirë vetëm për gratë, që do të bëhet edhe strehë e lëvizjes së grave dhe e feminizmit: Qendra për Mbrojtjen e Grave dhe Fëmijëve e themeluar nga Vjosa Dobruna dhe Sevdije Ahmeti me ndihmën e donacioneve italiane.
Qendra krijoi hapësira lokale të kujdesit mjekësor për gratë dhe fëmijët në nevojë. Edhe pse brenda kornizave të funksioneve konvencionale të kujdesit, qendra krijoi hapësira të ndara, ku zhvilloheshin debate mes grave aktiviste të cilat nuk ishin të kyçura në strukturat partiake. Nevojat, prioritetet dhe aspiratat e grave aktiviste diskutoheshin dhe debatoheshin në bodrumin e kësaj qendre. Qendra të tilla u shtuan e përgjatë viteve dhe u bënë strehë e feministeve të reja në Kosovë.
*Foto nga ligjërata e dytë feministe “Protesta si formë e mobilizimit të grave” me Linda Gusia.”
